جابر عاشوری
چکیده:
جنبش اسلامی در کشور ترکیه، برخلاف بسیاری از کشورهای مسلمان، تنها در تلاش اسلامگرایان برای رسیدن به قدرت سیاسی خلاصه نمی‌شود. در این کشور، اسلامگرایان، به‌صورت ویژه‌ای، تلاش برای رسیدن به قدرت اقتصادی را نیز یکی از برنامه‌های اصلی خود تعریف کرده و از آن تفسیری دینی داشته‌اند؛ چنان‌که جنبش اقتصادی اسلامگرایان ترکیه در دوره پیش از به قدرت رسیدن تام و تمام «حزب عدالت و توسعه» در این کشور به‌شدت پیشرفت کرد و زمینه را برای به قدرت رسیدن آنها در عرصه سیاست فراهم ساخت؛ به‌این‌ترتیب، بعد از به قدرت رسیدن اسلامگرایان در عرصه سیاست این کشور، این جنبش اقتصادی قدرت مضاعفی یافت و به باقی ماندن ایشان در قدرت سیاسی کمک کرد. در این مقاله ابتدا نشان می‌دهیم که چگونه جنبش اسلامی در ترکیه اقدام به تأسیس یک نهاد غیردولتی فراگیر در عرصه اقتصاد کرده، چگونه از ارزش‌ها و فرهنگ اسلامی برای تقویت این نهاد استفاده کرده، چگونه همواره رابطه‌ای دیالکتیکی و دوسویه میان جنبش اقتصادی و جنبش سیاسی اسلامگرایان ترکیه‌ای وجود داشته و چگونه چرخه‌ای از قدرت گرفتن هر یک از ابعاد اقتصادی و سیاسی در دهه‌های اخیر در ترکیه، به منصه ظهور رسیده است. این همه در جریان تأسیس و تداوم فعالیت مهم‌ترین سازمان غیر دولتی اسلامگرایان ترکیه ترکیه در عرصه اقتصاد یعنی «انجمن تاجران و صاحبان صنایع مستقل» توضیح داده شده است.
کلیات:
«انجمن تاجران و صاحبان صنایع مستقل» (مخفف به ترکی استانبولی: موسیاد) یک سازمان غیردولتی با رویکرد اقتصادی است که حدود سه دهه در کشور ترکیه به فعالیت مشغول است. این سازمان که اساساً به‌عنوان یک سازمان غیردولتی(NGO) به ثبت رسیده، از زمان تأسیس تاکنون همواره روندی رو به رشد را طی کرده و در حال حاضر یکی از مهم‌ترین سازمان‌های غیردولتی در عرصه اقتصاد ترکیه در نظر گرفته می‌شود. این «انجمن» به‌عنوان یک سازمان اسلام‌گرا شناخته می‌شود و به‌این‌ترتیب یکی از اجزای مهم جنبش اسلامی در ترکیه در دهه‌های اخیر طبقه‌بندی می‌شود. چنان‌که از سال 2003 به بعد، «حزب عدالت و توسعه» از نظر سیاسی و «انجمن تاجران و صاحبان صنایع مستقل» از نظر اقتصادی جنبش اسلامی در ترکیه را نمایندگی کرده‌اند.نوشتار حاضر در نظر دارد تا پیدایش، تکامل و ایدئولوژی حاکم بر این سازمان را بررسی کند. این سازمان اسلامی دارای سه ویژگی است که کمتر در دیگر کشورهای اسلامی مشاهده می‌شود:
- غیردولتی است
- اقتصادی است
- و پیش از به قدرت رسیدن اسلامگرایان در عرصه سیاست نضج یافته است.
چنان‌که خواهیم دید، این «انجمن» توانسته تا یک هویت اسلامی برای مسلمانان به وجود بیاورد که با جهانی‌شدن، بازار آزاد و سبک زندگی مدرن آشتی دارد. اعضای این «انجمن» از نظر اقتصادی لیبرال و طرفدار جهانی‌شدن، از نظر هویتی مذهبی و از نظر فرهنگی محافظه‌کار هستند و به‌این‌ترتیب بخشی از جریان بزرگ‌تر مسلمانان موفق اسلام‌گرای ترکیه‌ای در عرصه اقتصادی هستند که عموماً «ببرهای آناتولی» نامیده می‌شوند.
اساس فعالیت این «انجمن» در سال‌های اولیه فعالیت عدم استفاده از امکانات دولتی و بهره‌گیری از فرصت‌هایی بود که جهانی‌شدن و بازار آزاد در اختیار آنها قرار داده بود؛ اگرچه در سال‌های اخیر همواره از حضور نیروهای اسلام‌گرا در مناصب مختلف سیاسی و مشخصاً از دوران ریاست رجب طیب اردوغان بر شهرداری استانبول تاکنون استفاده و رشد کرده است. این «انجمن» را همچنین می‌توان یکی از مصداق‌های نفوذ سازمان‌های غیردولتی در جنبش اسلامی ترکیه دانست. این امر ریشه در این حقیقت دارد که جنبش اسلامی در این کشور تا دهه‌های اخیر همواره از یک‌سو از حضور در عرصه سیاسی محروم بوده و از سوی دیگر همسایگی با غرب و اتحادیه اروپا، حداقل‌هایی از امکان فعالیت مدنی را برایشان فراهم کرده است. به‌این‌ترتیب جنبش اسلامی در ترکیه، با فرصت‌طلبی مثال‌زدنی از این امکانات دموکراتیک برای حضور جدی در عرصه سیاسی استفاده کرده است. این ذهنیت و نظام عمل، در دوره‌ای که اسلامگرایان در قالب «حزب عدالت و توسعه»، قدرت را در سطوح مختلف به دست گرفتند نیز ادامه یافت. این سازمان‌های غیردولتی متعدد در قالب سازمان‌های اقتصادی، آموزشی، فرهنگی و خیریه، نقش مهمی در سطح جامعه ترکیه ایفا کردند و علاوه بر آن به یکی از عناصر اصلی دیپلماسی فرهنگی-عمومی دولت ترکیه و یک از ابزارهای سیاست خارجی این کشور تبدیل شدند.
